Verantwoording

Ondersteuning door Stichting Lezen

In 2015 startte de docentenwerkgroep Praten over romanfragmenten. Het doel van de werkgroep was het ontwikkelen van lesmateriaal bij een aantal boekfragmenten voor de bovenbouw havo/vwo. Bij de klassikaal te lezen boekfragmenten zouden uitdagende vragen gepresenteerd worden voor een inhoudsvolle, lezersgerichte bespreking. Boeiende fragmenten en uitdagende vragen die recht doen aan authentieke leeservaringen, dat was het parool.

De drukbezochte website Pratenoverromanfragmenten.nl biedt inmiddels meer dan 40 fragmenten voor 4 havo tot en met 6vwo.

Wat voor de bovenbouw van havo/vwo geldt, geldt natuurlijk ook voor leerlingen van jongere leeftijd. Ook zij worden gestimuleerd in het lezen, als zij kennismaken met boeiende fragmenten. Ook zij willen zich verdiepen in de gepresenteerde verhalen, als hun eigen reacties en vragen serieus genomen worden. Ook zij moeten kunnen ervaren hoe belangrijk een gezamenlijke bespreking van individuele leeservaringen kan zijn.

In september 2019 heeft Hans Goosen met enthousiaste docenten Nederlands in het vmbo en de onderbouw van havo/vwo een start gemaakt met een nieuwe werkgroep: Praten over fictiefragmenten. Stichting Lezen faciliteert de regelmatige bijeenkomsten van de werkgroep. Daarnaast ondersteunt Stichting Lezen, samen met de stichting De Versterking, financieel de ontwikkeling van de website Pratenoverfictiefragmenten.nl en regelt zij de toestemming van de uitgeverijen voor het gebruik van de fictiefragmenten.

De website zal jaarlijks met leesfragmenten en werkbladen aangevuld worden. Het is de ambitie om binnen enkele jaren zeker veertig fragmenten aan te bieden.

Leden van de werkgroep

Jewell Doorjé, Hermann Wesselink College, Amstelveen, doj@hethwc.nl
Vera Egges, Sint Ursula, Horn, v.egges@ursula.nl
Tilly Freeke, IJsselcollege, Capelle aan de IJssel, t.freeke@ijsselcollege.nl
Hans Goosen (voorzitter; redactie website), h.goosen@home.nl
Onno den Otter, Blaise Pascalcollege, Zaandam, o.denotter@blaisepascalcollege.nl
Didy Pijpker, Rutger Kopland School, Siddeburen, d.pijpker@eemsdeltacollege.nl
Marijke Potters, Hogeschool van Amsterdam, m.c.m.potters@hva.nl
Blaise Pascalcollege, m.potters@blaisepascalcollege.nl
Mara Rooijmans, Stedelijk College Eindhoven, mrooijmans@stedelijkcollege.nl
Marthe Scheffer, Vox College, Amsterdam, m.scheffer@vox.vova.nl
Laura Vonk, Ichthus College, Dronten, lvonk@ichthusdronten.nl

Uitgangspunten van de werkgroep

In 2015 zijn docenten Nederlands bevraagd over hun lees- en literatuuronderwijs in havo/vwo (Oberon, 2016). In 2017 rapporteerden vmbo-docenten Nederlands wat zij in hun lessen aan leesbevordering deden. (DUO Onderwijsonderzoek, 2017). Als allergrootste drempel bij de leesbevordering melden beide groepen docenten, dat hun leerlingen lezen ‘suf’ vinden: saai, vervelend, moeilijk.
Het laatste PISA-onderzoek schetst hetzelfde sombere beeld over het geringe leesplezier van Nederlandse 15-jarigen (Gubbels, 2019). Veel leerlingen hebben geen gunstige ervaringen met het lezen; ze zijn niet gemotiveerd om te gaan lezen. Als leerlingen weinig lezen, lopen zij het risico minder leesvaardig te worden, waarmee een negatieve spiraal is ingezet.

Kleine stapjes, hoge kwaliteit: binnen de les Nederlands

Allerlei ontwikkelingen in de huidige maatschappij lijken de tendens van afnemende leesmotivatie te versterken. Op veel factoren hebben wij geen directe invloed. Wel kunnen wij bepalen wat wij in onze eigen lessen aan de orde stellen. Met de aanpak van onze werkgroep streven wij ernaar om binnen de les Nederlands een positieve ontwikkeling in gang te zetten. Dat vraagt om kleine stapjes van hoge kwaliteit, waardoor de leerlingen in de les ervaren dat hun leesactiviteit de moeite waard is en waarbij zij de waarde ervaren van de bespreking van hun eigen leesbelevingen. Zo kan hun leesmotivatie toenemen.
In onze aanpak lezen de leerlingen binnen één les van ongeveer 50 minuten een boeiend fictiefragment, waarna zij gezamenlijk op hun eigen reacties en vragen ingaan. In de open, verkennende uitwisseling van leeservaringen ervaren de leerlingen hoe waardevol de verschillende perspectieven kunnen zijn.
Voor een gezamenlijke bespreking is het nodig dat de leerlingen hetzelfde gelezen hebben. We willen daarbij niet starten met een compleet boek dat door alle leerlingen in enkele weken gelezen zou moeten worden. Het is maar de vraag of één boek zoveel verschillende leerlingen zo lang kan boeien. In onze aanpak kunnen we in een paar lessen verschillende boeken promoten en maken zij kennis met aantrekkelijke voorbeelden uit de recente jeugdliteratuur. Op die manier kunnen zij een passende keuze maken voor een boek dat zij in hun vrije tijd willen lezen, bij het vrij lezen op school of voor het lezen voor de lijst. De docent die toch graag klassikaal een volledig werk wil laten lezen en bespreken, kan zich bij de keuze ervan laten leiden door de reacties van zijn leerlingen bij eerder gelezen fragmenten.

Boeiende fictiefragmenten

De keuze van een boeiend fictiefragment is cruciaal in onze aanpak. Het (voor)lezen van het fragment vraagt ongeveer 20-25 minuten. Zo blijft voldoende tijd over voor een gezamenlijke bespreking binnen dezelfde les. Het fictiefragment moet een min of meer afgerond geheel vormen, dat met een korte introductie van enkele zinnen goed te volgen is.
Het boeiende van het fragment zit natuurlijk in de aard van de beschreven gebeurtenissen. De lijst met thema’s (zie bij Lessuggesties) toont wat wij hierbij bedoelen.
Maar de manier waarop die gebeurtenissen gepresenteerd worden, bepaalt ook het boeiende van het fragment. Roept het fragment vragen op bij de lezer of dubbelzinnige gevoelens, presenteert het aansprekende dilemma’s, laat het fragment verschillende interpretaties toe?

Lezersgerichte, betekenisvolle bespreking

Bij de gekozen fictiefragmenten presenteren wij ook een aanzet voor een bespreking in de vorm van werkbladen met vragen. De vragen moeten zo goed mogelijk aansluiten bij de leesbelevingen van de leerlingen: de gevoelens, beelden, gedachten en vragen die tijdens het lezen bij de lezer zijn opgekomen. Dat zijn dus geen controlevragen of traditionele tekstverklaringsvragen.
Het gaat ons om andere typen vragen, voor zover die uit het gelezen fragment voortvloeien. Voor het ontwikkelen van ons lesmateriaal gebruikten wij bij de start de volgende aanwijzingen. Het gaat erom dat leerlingen met eigen woorden verhaalgegevens benoemen en betekenis toekennen aan gedragingen van verhaalpersonen en hun onderlinge relaties. Leerlingen moeten mogelijke verklaringen bedenken voor beschreven gedragingen, gevoelens en gedachten. De vraag in hoeverre zij zich daarin herkennen ligt dan voor de hand. Ook wordt aan leerlingen gevraagd een eigen keuze te maken bij een geschetst dilemma of een oordeel geven over een beschreven probleem.
Na anderhalf jaar zijn door onze werkgroep voor 25 leesfragmenten werkbladen met vragen ontwikkeld. Op basis daarvan is de onderstaande indeling te maken.

Soorten vragen

Bij de eerste 25 titels (zie Tab Lessuggesties) zijn in totaal 186 vragen aangeboden voor de bespreking van het gelezen fragment. Die vragen zijn te onderscheiden in de volgende soorten.

1.
Met eigen woorden gegevens benoemen, betekenis toekennen aan gedragingen en relaties
Vb.     Parker en Sven reageren totaal verschillend, als ze Alaska zien.
a. Wat is het grootste verschil in hun reacties?
b. Wat betekent Alaska voor Sven?
c. Wat betekent Alaska voor Parker?

2.
Bedenken van mogelijke verklaringen van gedragingen, van mogelijke gevoelens en gedachten
Vb.     Dan vraagt Kayleigh of Angel snel verliefd wordt en zegt ze dat het in een flits kan gebeuren. Waarom zegt ze dat op dat moment, denk je?

3.
Een eigen keuze maken bij een geschetst probleem/dilemma (verplaatsen in een verhaalpersoon)
Vb.     Stel je voor, dat jij Thomas bent. Je zit in die mooie auto van je vader en dan word je gebeld door diegene op wie jij al zo lang verliefd bent. Neem je dan op? Leg je antwoord uit.

4.
Een oordeel geven over een gedraging van een verhaalpersoon
Vb.     Wat vind je ervan, dat Sandra’s vriendinnen Mirte en Nienke niets zeggen over deze vertoning?

5.
Vanuit de verhaalwereld vergelijkbare situaties in de echte wereld bespreken
Vb.     Denk jij dat jongens en meiden -van welke geaardheid ook- op onze school zichzelf kunnen zijn?

6.
Vragen m.b.t. het genre
Vb.     Dit verhaal is gebaseerd op een van de klassieke sprookjes: Assepoester.
a. Welke overeenkomsten zie je tussen beide versies van het sprookje?
b. Welke verschillen zijn er tussen beide versies van het sprookje?

7.
Vragen naar een mogelijk vervolg (verwachtingen)
Vb.     Bedenk eens wat toen had kunnen gebeuren, zodat het later niet mis zou gaan.

8.
Vragen naar opgeroepen gevoelens of associaties
Vb.     Wat raakt jou in de brief het meest? Vertel eens.

Tabel soorten vragen

In de onderstaande tabel zijn de aantallen en de percentages van de gerealiseerde soorten vragen opgenomen.

Soorten vragen bij de eerste 25 titels Gemiddeld 7 vragen per fragment, 3 of 4 hoofdvragen met subvragen	Totaal 186	Percentage 100%
1. Met eigen woorden gegevens benoemen, betekenis toekennen aan gedragingen en relaties	68	36%
2. Bedenken van mogelijke verklaringen van gedragingen, van mogelijke gevoelens en gedachten	38	20%
3. Een eigen keuze maken bij een geschetst probleem/dilemma (verplaatsen in een verhaalpersoon)	30	16 %
4. Een oordeel geven over een gedraging van een verhaalpersoon	26	14%
5. Vanuit de verhaalwereld vergelijkbare situaties in de echte wereld bespreken	16	9 %
6. Vragen m.b.t. het genre	4	2%
7. Vragen naar een mogelijk vervolg (verwachtingen)	3	2 %
8. Vragen naar opgeroepen gevoelens of associaties	1	1 %

Praten over fictiefragmenten en De Leescyclus

Overeenkomstige uitgangspunten

Waar het lesmateriaal van www.pratenoverfictiefragmenten.nl (Pof) zich richt op het lezen en het verdiepend bespreken van een afzonderlijk boeiend fictiefragment binnen één lesuur Nederlands, presenteert De Leescyclus een vakdidactisch model voor het complete leerplan voor stimulerend jeugdliteratuuronderwijs.

Ondanks dat verschil zijn de overeenkomsten in beide benaderingen evident. De Leescyclus houdt rekening met drie uitgangspunten: leesplezier, maatwerk en ervaringsgerichte didactiek. In die ervaringsgerichte didactiek gaat het om leerlinggerichte, persoonlijke, belevingsgerichte doelen. De Leescyclus noemt daarbij Louise Rosenblatt als inspirerende bron.

Rosenblatt (1968/2) met haar Literature as Exploration wijst op het belang van het leren zelfstandig te reflecteren over betekenissen die de leerling uit een literaire tekst haalt. Dat kan via het groepsgesprek in de klas waarbij de leerling zijn respons op de tekst verwoordt en vergelijkt met die van anderen en daarop reflecteert. Daarmee is Rosenblatt een voorloper van het Reader Response Criticism, de beweging die in Nederland navolging kreeg met het pleidooi voor een tekstervarende benadering binnen het literatuuronderwijs (Dirksen, 1996). In die tekstervarende literatuurbenadering geldt een brede opvatting over wat bij de leesbelevingen (de respons) van de leerlingen hoort: de gevoelens, beelden, gedachten en vragen die tijdens het lezen bij de lezer zijn opgekomen. Zo is dat ook voor PoF hierboven in de paragraaf “Lezersgerichte, betekenisvolle bespreking” uitgewerkt.

Uitwerking van de didactiek van De Leescyclus

De didactiek van De Leescyclus beperkt zich echter niet tot de verwerking van gelezen teksten: deze helpt bij “het onderbouwd inrichten van je lessen jeugdliteratuur, zodat je leerlingen lezers worden en hun literaire competentie ontwikkelen” (Kamp e.a., 2019). De Leescyclus hanteert een model waarin de inrichting van de lessen jeugdliteratuur door vier fasen gestuurd wordt: inspireren, kiezen, lezen en verdiepen.

In Jeugdliteratuur en didactiek, Handboek voor vo en mbo (Kamp e.a., 2019) ( www.coutinho.nl/en/jeugdliteratuur-en-didactiek-9789046906859 ) is een uitgebreid hoofdstuk gewijd aan De Leescyclus. Daarin worden uitgangspunten verhelderd en talrijke voorbeelden van lessen en lessenseries besproken die een uitwerking geven van de verschillende fasen uit het didactische model.

Als aanvulling op het handboek jeugdliteratuur is in 2024 lesmateriaal ontwikkeld dat eenvoudig en direct in de les in te zetten is: twee kaartensets onder de titel De Leescyclus, een set met lesactiviteiten en een set met verdiepende vragen en stellingen die de basis vormen voor een boekgesprek.

In de set van lesactiviteiten worden allerlei praktische en prikkelende activiteiten genoemd die de leraar voor de vier onderscheiden fasen (inspireren, kiezen, lezen en verdiepen) voor zijn les of lessenserie kan inzetten. Op een subtiele manier wordt per kaart ook nog aangegeven aan welk specifiek aspect van literaire competentie met die activiteit gewerkt wordt. Zo kan de individuele docent tevoren kiezen welke doelen binnen zijn programma op dat moment aandacht vragen.

De set met 56 kaarten voor de boekgesprekken helpt de leerlingen om de boekgesprekken die zij met elkaar voeren, vorm en inhoud te geven: “Leerlingen vergelijken en verdiepen onderling hun leeservaringen. Ze worden zich ervan bewust hoe verschillend een verhaal beleefd en geïnterpreteerd kan worden.” (Kamp & Jansen, 2024)

Met de laatste formuleringen sluiten de auteurs van De Leescyclus direct aan bij de doelstellingen van de explorerende (groeps)gesprekken die in de werkgroep Praten over fictiefragmenten (en het oudere zusje Praten over romanfragmenten) bepleit worden.

Praten over fictiefragmenten in de fasen van De Leescyclus

Voor de inzet van het lesmateriaal van Pof in de verschillende fasen van De Leescyclus geldt het volgende.

In onze aanpak met boeiende fragmenten uit jeugdboeken kunnen we in een paar lessen verschillende boeken promoten en maken leerlingen kennis met aantrekkelijke voorbeelden uit de recente jeugdliteratuur. Zo bieden we leerlingen een inkijkje in wat er zoal te lezen is. Als een activiteit uit de inspiratiefase komen de leerlingen in contact met verschillende genres en thema’s.

Tegelijkertijd kunnen zij op die manier een passende keuze maken voor een boek dat zij in hun vrije tijd willen lezen, bij het vrij lezen op school of voor het lezen voor de lijst. Daarmee wordt een verdiepende activiteit binnen de fase van ‘kiezen’ gerealiseerd.

Als een belangrijk aandachtpunt voor Pof geldt, dat bínnen de lessen Nederlands op school de leerlingen moeten kunnen ervaren hoe boeiend het lezen van fictie kan zijn.

Het is gemakkelijk (of gemakzuchtig) om erop te vertrouwen dat de leerlingen met veel thuisopdrachten meer boeken zullen lezen. Voor het lezen moet binnen de les Nederlands ook ruimte gemaakt worden. Dat kan o.a. met het lezen van fictiefragmenten in de les. Deze opvatting is een uitwerking die binnen de fase van het ‘lezen’ van De Leescyclus past.

Met de werkbladen bij de fictiefragmenten worden suggesties voor de docent gegeven voor het ‘verdiepen’ van de gelezen teksten. Daarbij is een ontwikkeling bedacht van verstrekte vragen en bespreekpunten naar eigen gekozen bespreekpunten, en van klassikaal gevoerde gesprekken naar zelfstandig gevoerde groepsgesprekken.

Gesprekken voeren om te leren

Voor zowel de aanpak van De Leescyclus als voor het werken met de fictiefragmenten geldt nog wel een extra aandachtspunt. Voor het bespreken van fictiefragmenten en voor het boekgesprek moeten de leerlingen wel met elkaar kúnnen praten. Is daar eerder in het lesprogramma van het schoolvak Nederlands wel ruimte voor gemaakt?

Binnen het domein van mondelinge vaardigheden is traditioneel wel aandacht voor de presentatie, het debat en de besluitvormende of probleemoplossende discussie. Maar leren de leerlingen tot nu toe ook hoe zij een opiniërend gesprek met elkaar kunnen voeren? Er zou meer aandacht besteed kunnen worden aan constructieve gesprekken leren voeren, gesprekken die niet competitief zijn (‘welles-nietes’), ook niet per se leiden tot consensus, maar die gericht zijn op het exploreren van elkaars gedachten (Bakker 2021).

Gelukkig wordt voor die conceptualiserende functie van taal nu expliciet aandacht gevraagd in de nieuwe kerndoelen Nederlands met kerndoel 10 (gesprekken voeren om te leren) en in de conceptexamenprogramma’s Nederlands met eindterm 8 (De leerling voert gesprekken met anderen om tot kennisopbouw, begrip of een aanpak te komen.)

In Leren door praten over eigen leesbelevingen, Over het gebruik van leesfragmenten en video-opnames (Goosen & Scheffer, 2023) zijn video-opnames van groepsgesprekken van 2 vmbo-leerlingen en 5-vwo-leerlingen uitgewerkt. Deze video-opnames kunnen als (gratis) lesmateriaal gebruikt worden om leerlingen te leren hoe zij explorerende groepsgesprekken kunnen voeren. De uitgeschreven transcripten van de gesprekken en didactische overwegingen en suggesties kunnen de docent helpen bij de uitvoering van deze vorm van mondelinge vaardigheid. Zo worden mondeling taalvaardigheid en fictie/literatuur zinvol geïntegreerd.

Bakker, C. (2021). Weg met het debat. Didactiek Nederlands, De kwestie. h ttps://didactieknederlands.nl/dekwestie/2021/04/weg-met-het-debat/

Dirksen, J. (1996). Lezers, literatuur en literatuurlessen; Reader response criticism in de literatuurlessen Nederlands. (1996). Levende Talen Magazine, 83(506), 4-9.

DUO Onderwijsonderzoek (2017). Lezen op het vmbo: een stand van zaken. Amsterdam: Stichting Lezen.
Gubbels, J. e.a. (2019). Resultaten Pisa-2018 in vogelvlucht. Enschede: Universiteit Twente.

Goosen, H. & Scheffer, M. (2023). Leren door praten over eigen leesbelevingen. Over het gebruik van leesfragmenten en video-opnames. Brave New Books.

Kamp, I., De Jong-Slagman, J., & Duijvenboden, P. van. (2019). Jeugdliteratuur en didactiek. Handboek voor vo en mbo. Coutinho.

Kamp, I. & Jansen, Y. (2024). De Leescyclus. Kaarten met activiteiten voor doelgericht jeugdliteratuuronderwijs. Coutinho.

Oberon (2016). Lees- en literatuuronderwijs in havo/vwo. Amsterdam: Stichting Lezen.
Rosenblatt, L. (1968/2). Literature as Exploration, New York, 1968/2

Uitgeverijen

Met de presentatie van onze fictiefragmenten hopen wij dat veel lezers ook de weg naar de volledige titels zullen vinden. Vandaar dat wij graag de colofonregels van de gebruikte werken hieronder opnemen. Op de sites van de uitgeverijen zijn nog veel meer leessuggesties te vinden.

• Broergeheim – Emiel de Wind – Uitgeverij Gottmer
©2013. ISBN 9789025862046.
https://www.kinderboeken.nl/boek/broergeheim

• De bijzondere woorden van Gioia – Enrico Galiano – Luitingh-Sijthoff bv
©20198. ISBN 9789024584147.
https://www.lsamsterdam.nl/auteur/enrico-galiano/

• Ons kasteel aan zee – Lucie Strange – Uitgeverij Gottmer
©2020. ISBN 9789025770648.
https://gottmerkinderboeken.nl/product/ons-kasteel-aan-zee/

• Salomons oordeel – Robert Vuijsje – Lebowski Publishers
©2019. ISBN 9789048846795.
https://www.lebowskipublishers.nl/boek/790/robert-vuijsje-salomons-oordeel.html

• Vermoorde onschuld – Jennefer Mellink – Luitingh-Sijthoff bv
©2018. ISBN 9789024578511.
https://www.lsamsterdam.nl/boek/vermoorde-onschuld/

• Deadline – Rachel Ward – Uitgeverij Lemniscaat
©2009. Uitgeverij Lemniscaat, Rotterdam.
ISBN 9789047702221.
https://www.lemniscaat.nl/boeken/deadline/

• De bijzondere kinderen van mevrouw Peregrine – Ransom Riggs – Clavis
© 2012. Clavis Uitgeverij, Hasselt – Amsterdam – New York.
ISBN 9789044817171.
https://www.clavisbooks.com/book/de-bijzondere-kinderen-van-mevrouw-peregrine

• The hate You give – Angie Thomas – Uitgeverij Moon
©2019. Uitgeverij Moon, Amsterdam.
ISBN 9789048848607.
https://www.uitgeverijmoon.nl/boek/The-Hate-U-Give-T10891.html

• Cinder – Marissa Meyer – Blossom Books
©2018. Blossom Books, Vleuten.
ISBN 9789463491419.
https://www.blossombooks.nl/blossom_books/cinder/

• Het ongemakkelijke dagboek van Henry K. Larsen – Susin Nielsen – Uitgeverij Lemniscaat
©2018. Uitgeverij Lemniscaat, Rotterdam.
ISBN 9789047710097.
https://www.lemniscaat.nl/boeken/het-ongemakkelijke-dagboek-van-henry-k-larsen/

• De hemel kan wachten – Gideon Samson – Uitgeverij Leopold
©2017. Uitgeverij Leopold, Amsterdam.
ISBN 9789025872663.
https://www.kinderboeken.nl/boek/de-hemel-kan-wachten/

• Bizar – Sjoerd Kuyper – Hoogland & Van Klaveren
©2018. Uitgeverij Hoogland & Van Klaveren, Hoorn.
ISBN 9789089672889.
http://www.hooglandvanklaveren.nl/boek/bizar

• Het gym – Karin Amatmoekrim – Uitgeverij Prometheus
©2012. Uitgeverij Prometheus, Amsterdam.
ISBN 9789044622256.
https://uitgeverijprometheus.nl/catalogus/het-gym-2.html

• Twee seconden – Elle van den Boogaart – Uitgeverij Leopold (voorheen uitgeverij Holland)
©2018. Thans leverbaar via Uitgeverij Leopold, Amsterdam.
ISBN 9789025114305.
https://libris.nl/boek?authortitle=elle-van-den-bogaart/twee-seconden–9789025114220

• Soldaten huilen niet – Rindert Kromhout – Uitgeverij Leopold
©2017. Uitgeverij Leopold, Amsterdam.
ISBN 9789025873790.
https://www.kinderboeken.nl/boek/soldaten-huilen-niet/

• Huis van glas – Len Vlahos – Karakter uitgevers b.v.
©2017. Karakter uitgevers bv., Uithoorn.
ISBN 9789045211688.
https://www.karakteruitgevers.nl/boeken/Len_Vlahos_Huis_van_glas.html#loc

• 400 brieven van mijn moeder – Joseph Oubelkas – Uitgeverij Galilee
©2018. Uitgeverij Galilee, Amsterdam.
ISBN 9789077607978.
https://galilee.com/product/400-brieven-van-mijn-moeder/

• De geur van groen – Pamela Sharon – Uitgeverij Moon
©2019. Uitgeverij Moon, Amsterdam.
ISBN 9789048860104.
https://www.uitgeverijmoon.nl/boek/De-geur-van-groen-T12074.html

• Drama Queen – Derk Visser – Gottmer Uitgevers Groep b.v.
©2020. Gottmer Uitgevers Groep b.v., Haarlem.
ISBN 9789025771881.
https://www.gottmer.nl/kinderboeken/categorie/zelfleesboeken/drama-queen.html

• Code kattenkruid – Jacques Vriens – Van Holkema en Warendorf
©2018. Van Holkema & Warendorf, Amsterdam.
ISBN 9789000362035. https://www.de-leukste-kinderboeken.nl/producten/code-kattenkruid-9789000362035

• Alaska- Anna Woltz – Querido
©2016. Querido kinderboek, Amsterdam.
ISBN 9789045119762.
https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/alaska/

• Alles wat licht is – Marleen Nelen – Querido
©2019. Querido, Amsterdam.
ISBN 9789045123608.
https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/alles-wat-licht-is/

• Ali’s oorlog – Lydia Rood – Uitgeverij Leopold
©2019. Uitgeverij Leopold, Amsterdam. Fragment uit Ali’s oorlog van Lydia Rood. ISBN 978902587924.
https://www.kinderboeken.nl/boek/alis-oorlog/

• De executie – Danielle Bakhuis – Uitgeverij van Goor
©2019. Uitgeverij van Goor, Houten. Fragment uit De executie van Danielle Bakhuis. ISBN 9789000365975.
https://www.de-leukste-kinderboeken.nl/producten/de-eliminatie-9789000379385

• Rat – Coen de Kort – Uitgeverij Clavis
©2017. Clavis Uitgeverij, Hasselt – Amsterdam – New York. Fragment uit Rat van Coen de Kort. ISBN 9789044829754.
https://www.clavisbooks.com/book/rat

• Quotum, project Z – Marloes Morshuis – Uitgeverij Lemniscaat
©2020. Uitgeverij Lemniscaat, Rotterdam. Fragment uit Quotum, project Z van Marloes Morshuis. ISBN 9789047711803.
https://www.lemniscaat.nl/boeken/quotum/

• Lichaam van licht – Jelmer Soes – Querido Kinderboek
©2017. Querido Kinderboek, Amsterdam. Fragment uit Lichaam van licht van Jelmer Soes. ISBN 9789045119977.
https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/lichaam-van-licht/

• Nieuwe maan – Sarah Crossan – Pepper Books
©2018. Pepper Books, Alkmaar. Fragment uit Nieuwe maan van Sarah Crossan. ISBN 9789020608649.
https://www.pepperbooks.nl/boek/nieuwe-maan/

• 2C – Mirjam Mous – Uitgeverij van Goor
©2018. Uitgeverij van Goor, Houten. Fragment uit 2C van Mirjam Mous. ISBN 9789000362189.
https://www.de-leukste-kinderboeken.nl/producten/2c-9789000362189

• Confrontaties – Simone Atagana Bekono – Lebowski Publishers
©2020. Ean 9789048842438.
https://www.lebowskipublishers.nl/boek/265/simone-atangana-bekono-confrontaties.html

• Dex over school en andere ellende – Mijke Pelgrim – Van Holkema en Warendorf
©2017. ISBN 9789000357055.
https://www.mijkepelgrim.nl/dex/

• Mirakel – Marita de Sterck – Querido
©2021. ISBN 9789045126241.
https://www.singeluitgeverijen.nl/querido/boek/mirakel/

• Genadeloos – Jennefer Mellink – Luitingh-Sijthoff b.v.
©2020. ISBN 9789024588794.
https://www.lsamsterdam.nl/boek/genadeloos/

• Schim en Schaduw – Leigh Bardugo – Blossom Books
©2019. ISBN 9789463491525.
https://www.blossombooks.nl/blossom_books/schim-schaduw-shadow-and-bone/

• De Raven – Kass Morgan & Danielle Page – Blossom Books
©2021. ISBN 978 94 6349 332 1.
https://www.blossombooks.nl/blossom_books/de-raven/

• Schaduw van Toet – Lida Dijkstra – Luitingh-Sijthoff
©2021. ISBN 9789024595785.
https://www.lsamsterdam.nl/boek/schaduw-van-toet/

• Erecode – Alan Gratz – Kluitman
©2018. ISBN 9789020654639
https://www.kluitman.nl/boeken-producten/9789020654639-erecode

• Match – Buddy Tegenbosch – Van Goor
©2019. ISBN 9789000367887
https://www.de-leukste-kinderboeken.com/producten/match-9789000379514

• Het meisje met de vlechtjes – Wilma Geldlof – Luitingh-Sijthoff
©2018. ISBN 9789024581597
https://www.lsamsterdam.nl/boek/het-meisje-met-de-vlechtjes

• Ik zie je tussen de wolken – Maren Stoffels – Leopold
©2018. ISBN 9789025870621
https://www.kinderboeken.nl/boek/ik-zie-je-tussen-de-wolken

• Twee fonkelende sterren in de blinkend witte sneeuw – Davide Moronisotto – Baeckens Books
©2020. ISBN 9789059247260. Vertaald door Manon Smits en Pieter van der Drift
https://baeckensbooks.com/app/uploads/2020/04/TWEE-FONKELRODE-STERREN-p1-29-LR.pdf

• De ruines van Gorlan – John Flanagan – Gottmer
©2000. ISBN 9789025774844.
https://gottmerkinderboeken.nl/product/de-ruines-van-gorlan/

• We moeten je iets vertellen – Marlies Slegers – Luitingh-Sijthoff
©2023. ISBN 9789021031798.
https://www.lsuitgeverij.nl/boek/we-moeten-je-iets-vertellen/

• Kapot – Louisa Reid – Blossom Books
©2023. ISBN 9789463494816.
https://www.lsuitgeverij.nl/boek/we-moeten-je-iets-vertellen/